MUSICA-ARS AMANDA

Przybieżeli do Betlejem, Bóg się rodzi, Lulajże Jezuniu… Trudno byłoby znaleźć kogoś, u kogo te melodie nie obudzą pozytywnych skojarzeń. Kolędy są w naszym życiu obecne od zawsze, a ich brzmienie przywołuje ciepłe wspomnienia rodzinnych spotkań i beztroskich wieczorów przy choince. Tak bardzo wrosły w naszą tożsamość kulturową, że zdaje się, że w naszej kulturze są „od zawsze”. Jednak większość pieśni bożonarodzeniowych, które dziś zwiemy kolędami, pochodzi dopiero z XVII i XVIII wieku. Samego słowa „kolęda” na ich określenie zaczęto powszechnie używać dopiero w XIX stuleciu, wcześniej nazywając je m.in. pieśniami nabożnymi bądź kantyczkami. To ostatnie określenie zresztą przetrwało aż do początków XX w. i znaleźć możemy je np. w zbiorze zatytułowanym Kantyczki z nutami „Pójdźmy wszyscy do stajenki” wydanym w 1911 w Krakowie.

Za najstarszą polską kolędę uchodzi XV-wieczna Zdrów bądź królu anielski, która jednak była bezpośrednim tłumaczeniem z języka czeskiego. Kilka oryginalnych pieśni bożonarodzeniowych powstało w XVI stuleciu, z których do dziś śpiewana jest ta pod tytułem Anioł pasterzom mówił. Najwięcej znanych dziś kolęd, takich jak: Gdy śliczna Panna, Przybieżeli do Betlejem, Lulajże Jezuniu, Bóg się rodzi czy W żłobie leży powstało w XVII i XVIII wieku, ale nowe pieśni bożonarodzeniowe powstawały nadal w wieku XIX (m.in. O gwiazdo betlejemska), a nawet w XX (m.in. Mizerna, cicha stajenka licha).
Z czasem obok kolęd liturgicznych, zaczęły pojawiać się tzw. pastorałki, z założenia przeznaczone do śpiewania w domu. Miały one swobodniejszy charakter, opowiadały o życiu prostego ludu. W ich treści pojawiają się zwierzęta, zabawa, muzyka, instrumenty i niezliczona ilość wymienianych z imienia pasterzy, którzy pierwsi dotarli do stajenki. W pastorałkach zachowała się też inna niż bożonarodzeniowa tradycja ludowa, sięgająca jeszcze czasów przedchrześcijańskich. Nawiązują one bowiem w swojej treści do kolędowania rozumianego jako noworoczne składanie życzeń i obdarowywanie się podarkami mającymi przynieść pomyślność.

Charakterystyczna dla polskich pieśni bożonarodzeniowych, zarówno kolęd jak i pastorałek, jest często pojawiająca się rytmika polskich tańców narodowych. Tańcem jest m.in. W żłobie leży, oparte na melodii poloneza koronacyjnego Władysława IV czy Bóg się rodzi – „królowa polskich kolęd” do słów Franciszka Karpińskiego, z polonezową melodią przypisywaną Karolowi Kurpińskiemu. Nuty mazura pobrzmiewają m.in. w kolędzie Z narodzenia Pana, a Jezus malusieńki jest nostalgicznym kujawiakiem. W pastorałkach zaś często usłyszeć można zadziornego oberka.

Trudno zliczyć ile polskich kolęd powstało przez te 400 lat. W różnych źródłach można znaleźć informacje, że jest ich od 500 do nawet kilku czy kilkunastu (!) tysięcy. W większości są one anonimowe, część z nich została zapisana dopiero po dziesiątkach lat funkcjonowania w przekazie ustnym, wiele z nich istnieje w kilku wariantach. Do dziś realnie funkcjonuje zaledwie niewielki procent tego imponującego dziedzictwa. Ale fenomen kolęd polega na tym, że te dwadzieścia parę tytułów znanych jest naprawdę powszechnie, a ich melodie zapisane są głęboko w naszej świadomości.

Barbara Kalicińska

Cicha noc – koncert  kolęd na chór i orkiestrę smyczkową w opracowaniu Macieja Małeckiego

W 2006 roku z inspiracji Jana Łukaszewskiego – dyrektora Polskiego Chóru Kameralnego dokonałem twórczego opracowania kolęd i rzecz nazwałem  Cicha noc – koncert kolęd na chór i kameralną orkiestrę smyczkową. 

Zadanie było niełatwe, istnieją bowiem dziesiątki różnych opracowań  i trudno coś oryginalnego dodać od siebie, by nie zatracić ducha pięknych polskich śpiewów bożonarodzeniowych.
Cicha noc nie jest wprawdzie polską kolędą, ale na tyle wrosła w naszą tradycję, że bez obaw można było zamieścić  ją w programie, a także posłużyć się jej tytułem i nadać go całemu koncertowi. Ów tytuł to również pomysł Jana Łukaszewskiego. Aby zróżnicować  i wzbogacić dzieło dodałem swoją pastorałkę ze słowami Elżbiety Szeptyńskiej  Niemowlątko na słomie  na chór a cappella  (I nagroda na Ogólnopolskim Konkursie Kompozytorskim na Kolędę lub Pastorałkę – Będzin 1996), a Hej, w Dzień Narodzenia potraktowałem jako utwór wyłącznie instrumentalny wplatając weń tematy innych kolęd.

W kolędzie Gdy śliczna Panna odwróciłem role powierzając orkiestrze dość swobodnie potraktowaną melodię, a chórowi akompaniament. W wielu utworach rozwinąłem wstępy i zakończenia, a w ostatnich taktach  kolędy Anioł pasterzom mówił pozwoliłem sobie na dopisanie nieistniejącego w oryginale słowa Gloria.

W 2008 roku niemieckie wydawnictwo Carus- Verlag wydało płytę z Koncertem. Nagrania dokonał  Polski Chór Kameralny „Schola Cantorum Gedanensis" wraz z Polską Filharmonią Kameralną - Sopot.  Cicha noc była dotychczas wielokrotnie wykonywana przez polskie chóry i orkiestry, nierzadko ze zwiększoną obsadą smyczków.  Fragmenty  doczekały się też wykonania  w USA, a całość w Niemczech, w tłumaczeniu na język niemiecki. Na prośbę dyrygenta chóru Filharmonii Narodowej - profesora Henryka Wojnarowskiego – dopisałem do zbioru kolędę Przybieżeli do Betlejem oraz dodałem własną Dziś z żywota Panieńskiego. Autorem słów tej ostatniej kolędy jest Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702).

Maciej  Małecki

Grzegorz BRAJNER – jako dyrygent regularnie współpracuje z Operą Śląską w Bytomiu i Mazowieckim Teatrem Muzycznym. Swoje bogate doświadczenie w dziedzinie opery zdobywał najpierw w Operze Krakowskiej, gdzie kolejno pełnił funkcje akompaniatora baletu, korepetytora solistów oraz asystenta kierownika muzycznego. Był beneficjentem programu Akademia Operowa w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie. Uczestniczył w przygotowaniu 25 premier operowych, współpracując z wieloma solistami, reżyserami, choreografami oraz zespołami artystycznymi.
W 2017 objął kierownictwo muzyczne premiery Mały kominiarczyk B. Brittena w Operze Śląskiej w Bytomiu. W 2014 r. koordynując współpracę Akademii Muzycznej w Krakowie i Opery Krakowskiej doprowadził do polskiego prawykonania utworu Frankenstein!! HK Grubera, który został zaprezentowany w formie spektaklu w inscenizacji i reżyserii Roberta Drobniucha.
W repertuarze koncertowym dyrygował orkiestrami Filharmonii Sudeckiej, Filharmonii Kaliskiej, Filharmonii Częstochowskiej oraz Filharmonii Krakowskiej. Prowadził również prawykonania utworów polskiej kompozytorki Anny Sowy (Essen 2015 r., Łódź 2016 r.) Jeszcze jako student krakowskiej Akademii Muzycznej (klasa prof. Jerzego Katlewicza) współpracował z orkiestrą młodzieżową POSM II st. im. F. Chopina w Krakowie, następnie został dyrygentem orkiestry Szkoły Muzycznej II st. im. B. Rutkowskiego w Krakowie, z którą koncertował m.in. w Konzerthalle Bamberg w Niemczech.
Uczestniczył w licznych kursach dla dyrygentów pod kierunkiem uznanych pedagogów, m.in. Colina Mettersa, Gabriela Chmury. W 2011 r. znalazł się w grupie 20 dyrygentów zakwalifikowanych do udziału w kursie prowadzonym przez Bernarda Haitinka w ramach Lucerne Festival. Jest dwukrotnym laureatem stypendium Małopolskiej Fundacji Stypendialnej Sapere Auso za szczególne osiągnięcia artystyczne. Otrzymał również stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach programu Erasmus zrealizował semestr studiów we Frankfurcie n. Menem w klasie dyrygentury prof. Wojciecha Rajskiego.

fot. archiwum własne artysty